Thản nhiên tiểu tiện, xả rác: Thay đổi hành vi bằng lời đề nghị tử tế

>> Vận động ngư dân đưa rác về bờ và câu chuyện thay đổi hành vi ở tỉnh Phú Yên >> Vinamilk công bố báo cáo phát triển bền vững, chọn chủ đề “Để tâm thay đổi - Net Zero 2050” >> Bộ Công an đề nghị Đồng Nai và các tỉnh ĐBSCL cung cấp hồ sơ liên quan Công ty Công Minh >> Gia Lai: Đề nghị công an vào cuộc vụ làm giả văn bản giao 392ha đất để trồng rừng >> Trả lại hồ sơ đề nghị cấp Giấy phép môi trường đối với Dự án Khu du lịch đảo Hòn Tằm

>>Thản nhiên tiểu tiện, xả rác

Rác thải dày đặc rạch Xuyên Tâm (quận Bình Thạnh, TP HCM) Ảnh: ĐỨC THANH

Từ góc độ của một người nghiên cứu lịch sử văn hóa, tôi cho rằng ngoài ý thức của người dân quá kém, quản lý của chính quyền các cấp chưa tốt, nguyên nhân sâu xa hơn có tính chất dân tộc rất rõ nét.

Biểu hiện của tư duy phản kháng

Nhìn lại lịch sử của đất nước, dân tộc Việt Nam thường xuyên đứng trước các cuộc chiến tranh xâm lược. Để bảo tồn cái tôi cá nhân, bản ngã dân tộc, người Việt Nam luôn sống trong tâm thức phản kháng rất mạnh mẽ. Tâm thức phản kháng này ăn sâu, bám rễ và phát triển thành một kiểu phản ứng tâm lý có tính chất phản vệ với sự áp đặt mà biểu hiện phổ biến nhất là càng cấm càng làm cho bõ ghét.

Sự cấm đoán của các biển cấm không đơn thuần là một thông điệp gửi đến cộng đồng điều không được làm, điều xấu, trong suy nghĩ của nhiều người Việt Nam, đó là một dạng mệnh lệnh, một kiểu ra uy “đáng ghét” và họ muốn làm ngược lại để chứng tỏ không phục, bất tuân. Một kiểu tâm lý phản kháng tiêu cực điển hình. Mặt khác, xã hội Việt Nam truyền thống luôn định hình rất rõ ý thức “phép vua thua lệ làng”. Luật pháp chưa từng trở thành một hệ thống khuôn mẫu, có giá trị đủ sức răn đe và tác động mạnh mẽ vào việc điều chỉnh sự lệch lạc hành vi của cá nhân. Người Việt Nam quen sống theo tập quán và thói quen chung của cộng đồng. Cho nên, dù xấu hay tốt, dù nên hay không thì luật pháp không phải là nhân tố quyết định. Chỉ có lệ làng và thói quen chung của cộng đồng mới là thiết chế chính điều tiết hành vi của cá nhân nói riêng và cộng đồng nói chung. Đây chính là nguyên nhân cốt lõi dẫn đến tình trạng càng cấm càng làm của người Việt Nam.

“Xin vui lòng…”

Thật ra, dù có sự bền vững tương đối trong mỗi cộng đồng dân tộc, văn hóa không phải là những hằng số bất biến, khi bối cảnh văn hóa thay đổi thì các giá trị văn hóa cũng biến đổi theo. Điều cốt lõi là chúng ta phải làm gì cho sự biến đổi giá trị văn hóa đi đúng nhu cầu phát triển bền vững mà chúng ta hướng đến.

Cách đây hơn 50 năm, Singapore chắc chắn chưa thể có được nếp sống văn minh như bây giờ. Vậy họ đã làm gì? Họ dùng giáo dục để thay đổi nhận thức, dùng luật pháp nghiêm minh để điều chỉnh và thay đổi hành vi của người dân. Muốn không còn cảnh xả rác, tiểu bậy, hái hoa, bẻ cành, câu cá… vô phép, từ trong gia đình, chúng ta phải dạy con trẻ ý thức giữ gìn vệ sinh nhà cửa, không gian sinh hoạt chung để từng bước hình thành cho trẻ thói quen biết bảo vệ cái tốt, cái đẹp; dạy trẻ ý thức biết tôn trọng tài sản chung và tài sản riêng... Chỉ khi trẻ được giáo dục điều tốt mới có thể có hành vi tốt khi trưởng thành.

Đối với cộng đồng, thay vì viết biển “Cấm xả rác”, chúng ta nên thay bằng “Xin vui lòng đừng xả rác vì sức khỏe của bạn và cộng đồng”, chẳng hạn. Người ta dễ mềm lòng và ngại ngần hơn trước một hành vi đi ngược lại với sự kỳ vọng và mong đợi của người khác, nhất là với một lời đề nghị tử tế và ngọt ngào. Sử dụng ngôn ngữ cầu khiến cứng rắn không phải là lựa chọn phù hợp với tâm lý của người Việt Nam.

Bên cạnh đó, cần có hệ thống quy phạm pháp luật chặt chẽ, nghiêm minh với cơ chế kiểm tra, giám sát hiệu quả, đủ sức răn đe, giáo dục làm thay đổi hành vi của người dân. Trong bối cảnh hiện nay, mọi sự đều nên đánh vào hầu bao là hiệu quả nhất.